Chùa Diệu Đế có diện tích hơn 10.000 m2, từng là khu vườn đẹp nổi tiếng với cảnh sắc thơ mộng ở ấp Xuân Lộc xưa. Chùa được khởi công, xây dựng vào tháng 3 năm Thiệu Trị thứ 4 (1844). Theo tài liệu Châu bản triều Nguyễn hiện bảo quản tại Trung tâm Lưu trữ quốc gia I ghi, sau khi lên ngôi vua Thiệu Trị xét thấy: “Ấp Xuân Lộc nằm ở phía Đông của kinh thành vốn là vườn nhà của Phúc Quốc công (tức Nguyễn Phúc Miên Tông, con vua Minh Mệnh. Sau này Miên Tông lên ngôi vua lấy niên hiệu là Thiệu Trị), là đất phát tường (tốt lành). Đã chuẩn cho bàn bạc xây dựng Phạm cung (cung thờ Phật) để làm nơi cầu phúc cho dân, đặt tên chùa là Diệu Đế. Với mong muốn quốc thái dân an cùng hưởng thái bình, vào tháng 6 năm Thiệu Trị 4 (1844) khi ngôi chùa vừa xây xong vua Thiệu Trị lệnh cho Nguyễn Trung Mậu, Lý Văn Phức, Hoàng Tế Mĩ sai phái các Thị vệ Viên Đô sát và thuộc viên của sáu bộ chuẩn bị lập đàn chay tụng kinh cầu phúc. Ngày mùng 9 tháng 7 năm đó, chùa Diệu Đế lập đàn chay, tụng kinh chúc phúc bảy ngày đêm cầu thánh thọ thêm hưng thịnh, mãi mãi tốt lành, phúc lớn hòa hợp niềm vui, điềm lành rộng khắp. Mong muốn cho năm được mùa, nước sông thuận lợi, nước thịnh, dân yên”.
Chánh điện Chùa Diệu Đế
Chùa Diệu Đế là một trong 4 ngôi Quốc tự dưới triều Nguyễn (Thiên Mụ, Giác Hoàng, Thánh Duyên và Diệu Đế). Chùa vốn là phủ đệ của vua Thiệu Trị trước khi lên ngôi. Năm 1844, nhà vua cho tôn tạo và sắc phong làm Quốc tự. Chùa Diệu Đế ban đầu được xây dựng rất qui mô. Chính điện là Đại giác, tả hữu là Thiền đường, phía trước điện là gác Ðạo Nguyên, sau gác Ðạo Nguyên có hai lầu chuông trống, chính giữa là lầu Hộ Pháp, sân trong có la thành, sân trước có hai nhà lục giác, nhà bên tả đặt hồng chung, nhà bên hữu dựng bia. Hệ thống la thành ngoài chùa xây dựng kiên cố, bề thế, trước có cổng ba cửa, hai bên có cổng nhỏ, ngoài bờ sông có xây bến thuyền khoảng mười bậc lên xuống. Qua thời gian, chùa đã nhiều lần xuống cấp, được trùng tu và thu hẹp qui mô. Năm 2018, Ban Trị sự Giáo hội Phật giáo Việt Nam tỉnh Thừa Thiên Huế đã tổ chức đại trùng tu chùa Diệu Đế theo kiểu kiến trúc nhà rường truyền thông Huế.
Như thường niên, buổi lễ diễn ra trang nghiêm, sau phần tuyên đọc tiểu sử hoàng đế Thiệu Trị để tưởng niệm Ngài là nghi thức cầu nguyện kỳ siêu, truy tiến Đức Hiến Tổ Chương Hoàng Đế, Tá Nhân Thiên Hoàng Hậu cùng chư tôn linh, hương linh Đệ tam chánh hệ của Nguyễn Phúc Tộc.
Nghi lễ tế lễ tại chùa Diệu Đế
TS. Phan Thanh Hải, Giám đốc Sở Văn hóa và Thể thao dâng hương tại án thờ
hoàng đế Thiệu Trị tại chùa Diệu Đế
Cũng trong thời gian này, ngoài chùa Diệu Đế, Lễ húy kỵ hoàng đế Thiệu Trị còn được Hội đồng trị sự Nguyễn Phúc tộc Việt Nam tổ chức trọng thể tại Thế Miếu - Đại Nội.
TS. Phan Thanh Hải, Giám đốc Sở Văn hóa và Thể thao dâng hương tại án thờ
hoàng đế Thiệu Trị tại Thế Miếu