Những năm tháng hào hùng
Dương Hòa là vùng đất có địa thế hiểm trở, đầu dựa vào dãy Trường Sơn hùng vĩ, phía cuối là hợp lưu hai nhánh Tả Trạch và Hữu Trạch của dòng sông Hương. Nhìn thấy đây là một vị trí chiến lược quan trọng, đáp ứng được yêu cầu xây dựng chiến khu, phục vụ kháng chiến lâu dài, tháng 5/1948, Tỉnh ủy và các cơ quan chỉ đạo kháng chiến của tỉnh chuyển từ chiến khu Hòa Mỹ (Phong Điền) vào căn cứ Dương Hòa. Chiến khu Dương Hòa được thành lập và trở thành nơi đóng trụ sở của các cơ quan đầu não kháng chiến của tỉnh, như: Tỉnh ủy, Tỉnh đội, Công an tỉnh, Bưu điện, cơ xưởng, nhà in, trường học, ngân hàng, kho tàng, bệnh xá...
Thực dân Pháp thường xuyên tổ chức nhiều đợt tấn công lên chiến khu, hòng tiêu diệt cơ quan đầu não của tỉnh. Trước tình hình đó, Tỉnh ủy kịp thời chỉ đạo các cơ quan và Nhân dân sơ tán nhằm hạn chế tổn thất, đồng thời chỉ đạo bộ đội chủ lực, bộ đội địa phương, công an, dân quân du kích tập trung chống càn, ngăn chặn cuộc tấn công càn phá của địch, bảo vệ các cơ quan của chiến khu.
Nổi bật trong đợt tập trung chống càn quét của quân địch lên chiến khu là quân ta đã thực hiện thành công chiến thuật vận động chiến. Cụ thể, trưa ngày 20/6/1952, địch chia làm 3 cánh lên cướp phá, đốt cháy chợ Dương Hòa, đốt phá nhà cửa, tài sản của Nhân dân. Được lệnh của Bộ chỉ huy Mặt trận, Trung đoàn 101 cấp tốc hành quân từ Quảng Điền, Phong Điền, vượt qua chặng đường rừng gần 30km, tiến về Dương Hòa. Sáng ngày 21/6/1952, vừa đến nơi, cán bộ chiến sĩ Trung đoàn 101 đã dàn trận địa, áp sát mục tiêu, chờ lệnh nổ súng. Ta bố trí Tiểu đoàn 319 và Tiểu đoàn 436 đánh ở chợ Dương Hòa. Tiểu đoàn 328 chốt ở Cầu Trầu (giữa địa phận Đình Môn và Dương Hòa). Đúng 13 giờ 30 phút, các mũi xung kích bất ngờ tiến công, địch bị ta tập kích bất ngờ bỏ chạy tán loạn vào rừng. Sau 15 phút nổ súng, ta hoàn toàn làm chủ trận địa, tiêu diệt 350 tên, bắt sống 38 tên, thu 71 súng trung liên, 15 súng tiểu liên, 25 súng cối, 37 súng trường.
Thời kỳ kháng chiến chống đế quốc Mỹ xâm lược, chiến khu Dương Hòa bị địch chà đi, xát lại, nhưng vẫn giữ vững là căn cứ địa của cách mạng. Tài liệu lịch sử xã Dương Hòa còn ghi dấu ấn về các trận đánh: Ngày 22/3/1964, Tiểu đoàn 802 tập kích tiêu diệt hơn 20 tên tại thôn Đình Môn; đêm 29/8/1968, bộ đội đặc công Thành đội Huế tập kích tiêu diệt 1 tiểu đoàn pháo, 1 đại đội bộ binh cùng ban chỉ huy hành quân, phá 12 đại bác, 1 máy bay lên thẳng, phá tan cuộc hành quân của Mỹ, tháng 3/1973, lực lượng du kích xã Dương Hòa tổ chức đánh địch ở vùng Tân Ba - Lụ, tiêu diệt được 42 tên. Tháng 7/1973, lượng du kích xã tiếp tục đánh địch ở Đình Môn, tiêu diệt được 19 tên, làm cho âm mưu lấn chiếm của địch lên chiến khu Dương Hòa bị thất bại hoàn toàn.
Bia chứng tích Chiến khu Dương Hòa
Vững tiến trong thời bình
Dương Hòa là xã nghèo miền núi, nhưng từ cuối năm 2015 là một trong ba xã đầu tiên của thị xã Hương Thủy được công nhận đạt chuẩn nông thôn mới. Niềm vui càng nhân lên khi đầu năm 2016, UBND tỉnh có quyết định xếp hạng địa điểm Chiến khu Dương Hòa là Di tích lịch sử (lưu niệm sự kiện) cấp tỉnh.
Ông Nguyễn Hữu Lộc, một cán bộ lão thành cách mạng của Dương Hòa phấn khởi: Địa điểm chiến khu Dương Hòa được công nhận Di tích lịch sử cấp tỉnh là rất xứng đáng. Xã đề nghị nhiều lần, nay được công nhận thì không còn mong chi hơn nữa.
Năm nay đã hơn 80 tuổi, nhưng trông ông Nguyễn Hữu Lộc vẫn còn minh mẫn và khỏe mạnh. Xưa, ông xung phong đi bộ đội khi mới 17 tuổi. Độ tuổi ấy ông không được chấp nhận, trong khi nhiều thanh niên trong vùng đủ tuổi thì lại không chịu xung phong. "Rứa là tui khai gian tuổi thêm, từ sinh năm 1936 lên 1930, được nhận ngay. Lần đó, tui còn "kéo" thêm được 3 người nữa cùng đi", ông Lộc cười phúc hậu.
Về Dương Hòa hôm nay, đường nhựa như dải lụa mềm đã lên tận trung tâm hành chính xã; 100% đường liên xã cũng đã được bê tông và nhựa hóa; 70% đường ngõ xóm không còn lầy lội vào mùa mưa. Là xã miền núi luôn nhận được sự quan tâm của Thị ủy, UBND thị xã và các ban ngành cấp trên, Đảng bộ và Nhân dân xã Dương Hòa trong những năm qua không ngừng phấn đấu thực hiện có hiệu quả các mục tiêu phát triển kinh tế – xã hội. Nhờ vậy, tốc độ tăng trưởng kinh tế đạt mức khá và tăng qua từng năm. Thu nhập bình quân đầu người năm sau cao hơn năm trước, năm 2015 đạt 24,75 triệu đồng và năm 2016 ước đạt 25,5 triệu đồng. Đến hết năm 2015, toàn xã chỉ còn 21 hộ nghèo.
Đón gió từ vườn thanh trà mát rượi, chúng tôi lại hỏi ông Nguyễn Hữu Lộc về những trăn trở với Dương Hòa hôm nay, vẫn nét cười đôn hậu ấy, ông nhẹ nhàng: "Đất nước hòa bình rồi, xã nhà cũng đang khá lên từng ngày. Chúng tôi tin vào lớp cán bộ trẻ, không có gì phải băn khoăn, trăn trở nữa".