Sở Văn hóa và Thể thao tỉnh Thừa Thiên Huế

Ngắm hoa mai trên cổ vật xứ Huế

Lượt đọc: 97280

Thời gian: 17:49 - 02/01/2017

(VHH) - Hoa mai luôn là một đề tài quen thuộc của các loại hình nghệ thuật từ xưa đến nay. Đó không chỉ một loại hoa biểu tượng cái đẹp mà còn là biểu tượng của sự tốt lành và bao điều ước vọng. Với triều Nguyễn ở Huế, hoa mai là biểu tượng mùa xuân; là hình ảnh buổi bình minh của triều đại, của dòng họ, của cảnh thái bình thịnh trị. Vì thế, hình ảnh hoa mai xuất hiện rất nhiều trên các đền đài, cung điện và cổ vật xứ Huế, nơi vương triều nhà Nguyễn chọn làm kinh đô, với nhiều hình thức thể hiện rất phong phú.

Hoa mai trong "Cành vàng lá ngọc"

Mai với nhiều mỹ danh: Mai có màu trắng như ngọc tuyết tinh khôi, thì gọi là bạch mai; mai có màu xanh thì được đặt tên mai thanh đài; còn mai màu vàng thì gọi là hoàng mai. Hoa mai thường biểu trưng cho khí tiết, đức tính cao thượng, phẩm chất trong sạch của người quân tử. Điều này chứng tỏ, xuất phát từ mẫu gốc trong văn hóa Á Đông, hoa mai đã tồn tại nhiều ẩn ngữ biểu trưng phong phú. Vừa cổ kính, vừa thanh cao nằm trong hệ mỹ học- đạo đức của Nho giáo, vừa gần gũi và đằm thắm trữ tình trong mỹ học- dân gian. Hoa mai còn biểu tượng cho mùa xuân của đất trời tràn đầy sự sống, sự rắn rỏi và hương sắc ngọt ngào. Hoa mai tạo nên ấn tượng cảm xúc, báo hiệu sắc xuân.

Hộp đựng trần bằng pháp lam trang trí tứ thời.

Đứng về mặt tạo hình, những hình ảnh biểu tượng hoa mai xuất hiện trên nhiều chất liệu với nhiều thủ pháp khác nhau. Ở Trung Quốc, bộ tứ thời bao gồm: Mẫu đơn - sen - cúc - mai, tượng trưng cho bốn mùa xuân - hạ - thu - đông. Trong nhóm này, mai mang biểu tượng cho mùa đông. Hay xem mai cùng với tùng và trúc, là những loại cây biểu trưng cho mùa đông (tuế hàn tam hữu: ba người bạn của mùa đông giá rét).

Hoa mai được chạm trên hộp bạc.

Đĩa trà vẽ mai hạc đề hai câu thơ Nôm thể lục bát - đồ sứ ký kiểu đời Tự Đức

Khác với Trung Quốc, ở Huế, mai đứng đầu trong bộ tứ thời (mai - liên - cúc - trúc); mai biểu tượng cho mùa xuân; liên (mùa hạ); cúc (mùa thu); trúc (mùa đông) hoặc bộ tứ quý (mai - lan - cúc - trúc). Bên cạnh đó, hoa mai gắn liền với các đồ án: mai thọ (mai và chữ thọ), mai hạc (mai và chim hạc), mai điểu (mai và chim), mai thạch (mai và đá)... đều mang nhiều ý nghĩa tốt đẹp như trường thọ, hạnh phúc, quân tử, thanh bạch. Huế lại xem mai là loại hoa đại diện mùa xuân, đặc biệt, Huế vốn được coi là thánh địa của hoàng mai, nơi loài hoa này được tôn vinh hết mực. Vì thế, hoa mai xuất hiện trên hầu hết cổ tích xứ Huế. Ở Thái Hòa Điện, hoa mai xuất hiện ở bờ quyết chính điện trong đồ án mai điểu đắp bằng vữa. Hoa mai hiện diện trên bờ nóc Thế Tổ Miếu trong đồ án tứ thời vẽ bằng bột màu và được thể hiện bằng sành sứ ghép mảnh đồ án liên chi hoa ở mặt ngoài phần móng tòa miếu thờ lớn nhất cố đô Huế này. Ở Diên Thọ Cung, hoa mai có mặt trên bình phong phía trước chính điện với đồ án mai thạch và với đồ án tứ quý ở trên cổ diêm của Diên Thọ Cung chính điện bằng thủ pháp đắp vữa kết hợp vẽ màu hay ở Long An Điện (nay Bảo tàng Cổ vật Cung đình Huế) là một ngôi điện còn khá nguyên vẹn, được xây dựng thời vua Thiệu Trị và cũng là một cổ vật tuyệt tác, được đánh giá là cung điện đẹp nhất của Kinh thành Huế xưa. Phần trang trí nội thất và ngoại thất theo lối nhất thi nhất họa mà còn có trang trí các đồ án: mai điểu, tứ thời... Trong các ô hộc được khảm trực tiếp bằng các chất liệu ngà voi, xương, xà cừ tạo nên những nét đẹp tinh tế. Ngoài ra, Hoa mai có trong các ô hộc trang trí trên Hiển Nhân Môn và Trường An Môn bằng nghệ thuật khảm sành sứ và thủy tinh màu thông qua các đồ án mai thọ và mai điểu. Đặc biệt, mái trước ngoại thất điện Thái Hòa có viết bài thơ theo lối chữ khải, màu vàng trên nền pháp lam màu xanh, bài thơ như sau:

Lục diệp cửu vô suy,

Bạch hoa xán tứ thì.

Phương tùng huyền thị quả,

Hắc thụ quải kim y.

Dịch nghĩa:

Lá xanh mãi không héo

Hoa trắng rực bốn mùa

Khóm cây thơm báo sẽ có quả,

Thân cây đen lại khoác vàng.

(Hải Trung dịch)

Trên cổ vật của triều Nguyễn, hiện Bảo tàng Cổ vật Cung đình Huế lưu giữ hàng ngàn cổ vật bằng nhiều chất liệu khác nhau và mô-típ trang trí đa dạng và phong phú. Trong đó, các đồ án: mai hạc, mai thọ, mai lan cúc trúc... xuất hiện phổ biến trên đồ pháp lam, đồ đồng, đồ sứ ký kiểu, đồ gỗ, đồ bạc. Đặc biệt, Bảo tàng Cổ vật Cung đình Huế hiện hữu bộ Kim chi ngọc diệp (Cành vàng lá ngọc), thân được làm bằng gỗ thếp vàng, hoa làm bằng thủy tinh đá trắng, lá bằng ngọc màu xanh nhạt, chưng trong chậu pháp lam. Xung quanh gốc mai có thêm các loại thảo mộc khác gồm lan, cúc và trúc tạo thành bộ tứ quý nhưng chủ thể thẩm mỹ của tổ hợp này vẫn là cây mai; Dĩa trà làm bằng sứ men lam, có vẽ chim hạc đứng bên gốc mai già và hai câu thơ Nôm mà người ta cho rằng đó là vật ký kiểu của Nguyễn Du trong chuyến đi sứ sang Thanh triều:

Nghêu ngao vui thú yên hà

Mai là bạn cũ,

hạc là người quen

Nhìn chung, mai vàng xứ Huế có nhiều ý nghĩa và giá trị mỹ thuật. Mai không chỉ biểu tượng cốt cách thanh tao mà còn thể hiện nghệ thuật trang trí trên cung điện, lăng tẩm, đình, miếu và bảo vật với một thế giới sắc màu rực rỡ đầy đủ thú vật, cỏ cây, hoa lá, thơ văn... bày ra trước mắt, đã thực sự chinh phục du khách.

Nguyễn Văn Tường (CAĐN)